De in Shanghai geboren filmmaker en Emmy-winnares Violet Du Feng heeft een nieuwe documentaire uit: Hidden Letters. Daarin toont ze hoe moderne vrouwen in China de traditie van Nüshu in stand houden. Dat is een gecodeerd, ooit geheim schrift dat emblematisch is voor de Chinese vrouwelijke empowerment en vrouwenbeweging.

Nǚshū 女书 — letterlijk ‘vrouwenschrift‘ in het Chinees — was een gecodeerd schrift dat ontwikkeld en gebruikt werd door plattelandsvrouwen in een afgelegen dorp van de provincie Hunan tijdens de 19de en 20ste eeuw. In een tijd waarin de meeste Chinese vrouwen ongeletterd waren, was de geheimtaal Nüshu, vaak geschreven op kleine voorwerpen en stoffen als dekens en handschoenen, een manier voor sociaal geïsoleerde vrouwen om contact te houden met vriendinnen in verschillende dorpen en om zich vrij uit te drukken binnen de grenzen van een patriarchale gemeenschap.

Nüshu zou de enige taal ter wereld zijn die uitsluitend door vrouwen is uitgevonden en gebruikt, en werd in 2014 als uitgestorven beschouwd toen de laatste spreker, Yáng Huànyí 阳焕宜, op 92-jarige leeftijd overleed in Hunan. Maar het tartende karakter van het clandestiene schrift blijft een inspiratiebron voor vele hedendaagse gebruikers die de traditie in leven willen houden.

Nüshu was in de afgelopen jaren vaak het onderwerp van diverse mediaprojecten, zoals Snow Flower and the Secret Fan, een historische dramafilm uit 2011. Het nieuwste werk dat deze oude taal belicht, is Hidden Letters, een documentaire uit 2022 van de onafhankelijke filmmaker Violet Du Feng (冯都 Féng Dū).

De film van Feng gaat over twee millennials die Nüshu gebruiken en troost in de taal vinden terwijl ze in het huidige China geconfronteerd worden met systematisch seksisme. De film is een diepzinnig onderzoek naar de geschiedenis van Nüshu en zijn blijvende impact op hedendaags Chinees feminisme, dat niet louter een overname is van westerse ideeën en zwaar aangevallen wordt door de centrale regering omdat het het sterk patriarchale politieke systeem van China uitdaagt.

Hidden Letters kreeg positieve recensies op het Tribeca Filmfestival en was in december 2022 in de Amerikaanse bioscopen te zien.

Hieronder lees je een interview met Feng over de documentaire.

Wat inspireerde u om een film over Nüshu te maken?

Ik hoorde in 2005 voor het eerst over Nüshu toen ik de roman Snow Flower and the Secret Fan van Lisa See las. Het boek is gebaseerd op Nüshu en ik was er helemaal ondersteboven van. Het vertelt een specifieke geschiedenis waar ik als een in China geboren en opgegroeide vrouw niets over wist. Ik was toen in de VS om documentaires te maken en voelde me wat verlegen en beschaamd dat ik niet veel over Nüshu wist. Ik dacht eraan om er een film van te maken, maar merkte dat Wendi Deng al de rechten van het boek had gekocht.

Enkele jaren later keerde ik terug naar China, trouwde en werd moeder. In die tijd begon ik te ondervinden dat de maatschappij me voordien niet echt als vrouw had aanzien. Ik besefte hoe maatschappelijke veranderingen op vele manieren een impact hadden op gendergelijkheid in China. Zo werd de loonkloof tussen geslachten groter wegens het kapitalisme en de markteconomie, wat gevolgen had voor vrouwen omdat ze minder geld verdienden en meer in een gezinsrol werden verwacht. Maar tegelijkertijd worden hun bijdragen tot het gezin niet eerlijk en correct naar waarde geschat. Ik merkte ook dat Chinese vrouwen niet zo veel wettelijke, financiële en culturele bescherming hadden als vrouwen in andere delen van de wereld. In de Chinese cultuur zijn er duidelijke verwachtingen rond de rol van vrouwen als moeder, echtgenote en schoondochter. Ik was op het punt in mijn leven gekomen waarop ik moest uitzoeken hoe ik aan al die verwachtingen ging voldoen.

Het voelde ook heel anders aan dan in de tijd waarin ik opgroeide, toen alles nog min of meer communistisch was. De generatie van mijn moeder profiteerde van de communistische promotie van gendergelijkheid. Ze was de eerste medische professional in mijn familie en verdiende evenveel als mijn vader. Ik ben voornamelijk door mijn vader opgebracht, iets waar hij nooit over klaagde. Hij stimuleerde me ook altijd om mijn dromen na te streven, zodat ik voelde dat ik als meisje alles kon bereiken.

Bij m’n terugkeer naar China werd ik overweldigd door alle verantwoordelijkheden en druk. Ik was niet zeker meer wat het betekende een vrouw te zijn, vooral in het China van vandaag. Zonder het door de staat ondersteunde systeem van kinderzorg moest ik thuis blijven om voor mijn dochter te zorgen. Plots leken mijn carrière en pogingen om professioneel van betekenis te zijn er niet meer toe te doen in de maatschappij.

Ik sprak erover met vriendinnen en besefte dat iedereen in hetzelfde schuitje zat. Dat was rond de tijd toen mijn twee producers me vroegen om een film over Nüshu te maken. Mijn eerste reactie was dat ik de context kende waarin Nüshu tot stand kwam, waarom deze vrouwen dat schrift ontwikkelden en wat Nüshu als nalatenschap voor deze vrouwen betekende. Ik vroeg me af of er een manier was waarop ik het verhaal in verband kon brengen met de ervaringen van vrouwen in het moderne China. Daarom begon ik deze film met een kader waarin ook de huidige component van Nüshu werd onderzocht en of deze nog in het China van vandaag aanwezig was.

Wanneer begon u aan de documentaire te werken? Had de pandemie gevolgen voor het filmen?

We begonnen officieel te draaien in december 2017 en voltooiden de film aan het einde van vorig jaar.

Ik dacht dat de pandemie zware gevolgen voor het draaien zou hebben, maar dat bleek niet het geval. We begonnen te filmen in 2017 tot op het moment dat de pandemie uitbrak, en op dat punt waren mijn mede-regisseur en ikzelf de twee hoofdpersonages aan het volgen.

Maar op een bepaald moment dacht ik er zelfs aan om nog een personage toe te voegen: een Chinees-Australische. Ze groeide op als feministe die veel problemen rond genderrollen ondervond. Toen ze naar China verhuisde, hoorde ze toevallig over Nüshu en maakte een workshop waarin deelnemers over Nüshu en zijn nalatenschap konden praten. Ze gebruikte deze workshop ook om andere jonge vrouwen in China te leren om DJ te worden, aangezien die sector voornamelijk uit mannen bestond.

Ik vond het heel fascinerend omdat ze een andere stem vertegenwoordigde. Ik probeerde dat personage te gebruiken, maar ze zat lange tijd vast in Australië en kon niet terug. Op dat moment had ik niet veel te doen en stopte het draaien in China ook. Ik vertelde mezelf dat ik de tijd kon gebruiken om alles wat al gefilmd was opnieuw te bekijken. Dat kostte me maanden en op het einde besefte ik dat ik al genoeg had om een film te maken. De film was dan ook een jaar vroeger dan verwacht klaar.

Hoe vond u de belangrijkste personages van de film?

Ik wist dat ik millenials wilde als belangrijkste personages voor de documentaire. Ik zocht iemand die Nüshu gebruikte en op een eigen manier probeerde nieuw leven in te blazen. Ik had niet veel keuze want er waren slechts zeven gecertificeerde gebruikers van Nüshu.

Een van de belangrijkste personages is Hú Xīn 胡欣, een reisgids en onderwijzeres in het Nüshu-museum in Jiangyong. Ze heeft een heel positief verhaal dat ze zonder Nüshu maar boerin zou zijn geweest. Dankzij Nüshu kon ze het nationale gezicht van de taal worden, deels dankzij steun van de lokale overheid.

Was het moeilijk om hen te overtuigen aan deze film mee te werken?

Naast haar wilde ik ook nog iemand anders in een stedelijk gebied omdat ik een licht wilde werpen op de unieke uitdagingen van vrouwen in een stedelijke omgeving. Via Hu Xin maakte ik kennis met Simu, die Nüshu leerde van Hu Xin en toen in Shanghai leefde. Ze is muziekleerkracht en haar ouders steunden haar enorm in haar carrière. Ze vonden haar professionele succes belangrijk en zij nam het ook ernstig op. Wat ik geweldig vind aan haar, is dat ze een pure passie voor Nüshu heeft, terwijl anderen er alleen maar voordeel uit proberen te halen. Ze hoopte echt dat ze door een gesprek met oudere gebruikers van Nüshu een beter begrip zou krijgen van genderrollen in het huidige China. Bovendien had ze een relatie. Ik dacht dat het interessant zou zijn om die aspecten te bekijken, om de genderdynamica te zien tussen hoe ze zichzelf ziet en hoe anderen haar als vrouw zien. Een ander belangrijk ding is dat ze betrokken is bij een jaarlijkse tentoonstelling van vrouwelijke artiesten, waar deelnemers verschillende kunstvormen gebruiken om hun feministische stemmen uit te drukken.

Ik bekijk hen niet met een westerse blik. We bouwden een relatie op basis van empathie. Ze wisten dat ik deze film niet zuiver over Nüshu maakte, maar wel over hen omdat ze vrouwen in dezelfde situatie vertegenwoordigen. En ik ben er ook een van. Daarom is er vertrouwen tussen ons. Ik toonde hen ook mijn vorige films. Een daarvan heet Please Remember Me en ze gaat over ouderenzorg in China. Het is een prachtige documentaire waarin ik de mensen die ik interview menselijker voorstel en de clichés over Alzheimer in China wijzig.

Ik geloof niet meteen in een anti-Chinese of antiregeringshouding. Daar gaat de film voor mij niet over. Het is veel complexer dan dat. Als Chinese vind ik dat verandering van binnenuit moet gebeuren en dat we met deze zaken op een voorzichtige en genuanceerde manier moeten omgaan om een licht op China te schijnen dat verschilt van de typische westerse manier van kijken.

Daarom maak ik het in Hidden Letters duidelijk dat ik geen vijanden wil. Zo maak ik van de regering geen vijand, want het is heel gemakkelijk om een Chinees verhaal te brengen waarin de regering de zondebok is. Ik wil ook van mannen geen vijanden maken omdat ik wilde tonen dat ook zij op diverse manieren vastzitten in hun eigen culturele en sociale verwachtingen.

Wat waren de grootste uitdagingen bij het maken van deze film?

Er waren er enkele. Een van de uitdagingen was hoe ik mijn eigen radicale en subversieve perspectieven op een voorzichtige en genuanceerde manier in de film kon leggen. Hoe stel ik mijn grenzen? Hoe weet ik hoeveel ik moet aandringen? Wanneer is het tijd om terug te krabbelen? Ik filmde enkele radicalere momenten, maar besloot ze uiteindelijk niet in de film op te nemen, deels omdat ik mijn personages wil beschermen, wat normaal is bij het maken van een film over China.

Een andere grote uitdaging is hoe je een samenhangend verhaal brengt en de film organisch laat lopen. Want Nüshu is zo’n rijk onderwerp dat het heden en verleden overspant, dat de film een specifiek tempo moet hebben om alles goed te laten lopen.

Beschouwt u uzelf als een feministe? Wat heeft Nüshu volgens u met Chinees feminisme te maken?

Ik heb een andere feministische aanpak omdat ik Chinese ben. Ik ben er niet van overtuigd dat het westerse feminisme — waarbij wordt geprotesteeerd en het systeem wordt ontwricht — in China werkt. Voor mij bestaat het Oosterse feminisme uit het creëren van een vrouwenbeweging waar we eerlijk met elkaar kunnen praten en onze kwetsbaarheden en gevoelens kunnen delen.

Als moderne Chinese vrouwen hebben we heel wat verwachtingen en we vullen die allemaal in omdat we zo sterk en bekwaam zijn. Maar hoe meer we naar buiten uit tonen dat we echt wel sterk en stoer zijn, hoe meer we van binnen onderdrukken dat we te veel hooi op onze vork nemen. Ik geloof in de Nüshu-manier waarbij we zeggen dat we voldoende zijn en dat dit ondraaglijk lijden is. Heel wat Nüshu-gedichten worden gebruikt om te klagen over onredelijke behandelingen en lijden.

Soms vinden de auteurs dat ze beklagenswaardig zijn, maar het is voor hen ook een manier om alles te ventileren en echt zichzelf te zijn. Ik ben ervan overtuigd dat kracht van binnenuit als een gemeenschap kan ontstaan als mensen zich kwetsbaar opstellen en elkaar steunen. Ik denk dat het voor Chinese vrouwen het belangrijkst is om onze kracht van binnenuit op te bouwen. Alleen op die manier zullen we zien hoe het verhaal wordt gewijzigd en hoe de externe wereld ons anders waarneemt.

Wat hoopt u dat kijkers uit deze film onthouden?

Ik wil dat vrouwelijke kijkers zich geliefd voelen en het gevoel hebben dat ze worden gehoord en gezien. Ik wil dat ze zich op het einde ervan empowered voelen. Nüshu zal uiteindelijk uitsterven omdat we al de functie van de taal zijn verloren. Maar Nüshu gaat niet alleen over de taal, het gaat om de nalatenschap en essentie. Voor mij liggen die in hoe het ons toelaat om ons kwetsbaar op te stellen, om verhalen over onze onrechtvaardigheid en onderdrukking te delen, om een internationale vrouwenbeweging op te richten, en vooral om ons te inspireren om opnieuw onze veerkracht en trots als vrouwen te krijgen.

De nalatenschap van Nüshu mag niet alleen in China bestaan. Ze is bedoeld voor een breder publiek. Ik wil dat mensen in heel de wereld Nüshu kennen en dat het als een bloeiende, uitdagende taal blijft bestaan.

(bron: The China Project)