Verliefd zijn is nooit eenvoudig. Maar als je verliefd wordt op iemand met een andere moedertaal, dan treden al snel complicaties op: van je eerste onhandige pogingen om je diepste gevoelens uit te drukken tot de onvermijdelijke ruzie met de familie door opmerkingen die zo veel meer betekenen dan je denkt.

Vorig jaar werd een onderzoek gevoerd naar een twintigtal emotionele termen in bijna 2500 talen. Daaruit blijkt dat die misverstanden niet alleen in jouw hoofd zitten. Meer nog, emotionele begrippen zoals liefde, schaamte en woede hebben een verschillende betekenis afhankelijk van de cultuur, zelfs wanneer we ze met dezelfde woorden weergeven.

Discussies over emoties werden al bij de oude Grieken gehouden. Aristoteles wierp op dat ze nodig waren voor de deugd. De stoïcijnen noemden ze tegenstrijdig met de ratio. En in zijn ‘vergeten’ meesterwerk, De expressie van emoties bij de mens en dieren, schreef Charles Darwin dat ze waarschijnlijk één enkele oorsprong hadden. Hij dacht dat elke cultuur ter wereld zes basisemoties deelde: blijheid, droefheid, angst, woede, verrassing en afschuw.

Sindsdien hebben psychologen gezocht naar sporen van deze emoties in diverse talen. En hoewel een bekend experiment waarbij deelnemers wordt gevraagd emoties te identificeren die ze op foto’s van gezichtsuitdrukkingen zien, heeft geleid tot beweringen over universele kenmerken, beweren critici dat daarbij te veel wordt vertrouwd op westerse, geïndustrialiseerde gedachtengangen.

Om te ontdekken hoe een begrip als liefde van taal tot taal verschilt, maakte Joshua Conrad Jackson, een doctoraatsstudent in culturele psychologie aan de universiteit van North Carolina gebruik van een nieuwe aanpak met behulp van statistieken. Hij werkte samen met Johann-Mattis List, een computertaalkundige aan het Max Planck Instituut voor de wetenschap van menselijke geschiedenis in het Duitse Jena, dat de Databank voor taalkundige Colexificaties (CLICS) beheert. CLICS gebruikt gegevens van taalkundigen en antropologen om de relatie te bepalen tussen begrippen en de woorden die er in bijna 3000 talen voor worden gebruikt. Het belangrijke daarbij is dat CLICS woorden kan selecteren die meer dan één begrip inhouden, zoals ‘knap’, en andere woorden kan vinden die dezelfde begrippen voorstellen in alle talen in de databank. Dat soort ‘mapping van begrippen’ was precies wat Jackson zocht.

Jackson en List stelden een team van statistici, psychologen en taalkundigen samen om de CLICS-gegevens te analyseren in het grootste onderzoek van die aard ooit. Ze begonnen met 24 emotionele begrippen en gebruikten meerdere statistische methoden om vast te leggen hoe ze verwant waren aan verschillende woorden in 2474 talen in 20 taalfamilies. Hoe meer woorden twee begrippen gemeen hadden, hoe nauwer hun verwantschap. Zo worden de begrippen liefde en medelijden beide uitgedrukt door de subtiele Hawaiaanse uitdrukking “aloha”. (De band tussen ‘medelijden’ en ‘liefde’ blijkt overigens sterk in de hele Austronesische taalfamilie.)

Na het verzamelen van de gegevens, gaven de onderzoekers deze verbanden visueel weer in 21 netwerken, één voor elk van de verschillende taalfamilies en één met alle bevindingen in een universeel netwerk. Toen de onderzoekers de netwerken analyseerden, ontdekten ze dat de verbanden tussen emotionele begrippen over de taalfamilies heen meer dan verwacht verschilden. En toen ze het proces herhaalden met 13 kleurbegrippen (waarvan we al weten dat die heel cultuurgebonden zijn), ontdekten ze dat de emotionele begrippen drie keer zo veel verschilden per taalfamilie. Dit betekent dat emotionele begrippen qua betekenis sterk van taal tot taal verschillen. Zo wordt de Perzische term ænduh gebruikt om zowel verdriet als spijt uit te drukken, maar drukt het woord voor spijt in de taal Dargwa, dard, ook bezorgdheid uit.

Taalfamilies die geografisch dicht bij elkaar liggen, hebben netwerken die meer op elkaar aansluiten dan op die van een verder gelegen taalfamilie. Dat doet vermoeden dat cultuur verantwoordelijk kan zijn voor de evolutie van sommige van deze termen.

Sommige taalkundigen werpen op dat het werk dan wel ambitieus en overtuigend is, maar dat de kans groot is dat het onderzoek bepaalde emotionele begrippen negeert omdat ze niet in het Engels bestaan of niet vlot in andere talen kunnen worden vertaald. Een voorbeeld daarvan zijn de sprekers van Mwotlap op het eiland Vanuatu. Zij hebben geen perfect equivalent voor het Nederlandse ‘liefde’. De term die dit het dichtst benadert is het woord tam dat, afhankelijk van de context, empathie, vrijgevigheid en gastvrijheid betekent. Dat is een goede term voor de liefde voor de buren te beschrijven, maar niet voor romantische liefde (dat in die taal door een ander woord wordt uitgedrukt dat zo veel als ‘nodig hebben’ betekent).

De belangrijkste boodschap die Jackson voor ons heeft, is dat het overduidelijk is dat je louter door het leren van woorden geen taal leert. Je moet ook de context leren.

(bron: Science Magazine)