De meeste talen ontwikkelen zich eeuwenlang door gebruik in groepen mensen. Maar sommige hebben een andere herkomst: ze werden vanaf nul uitgevonden door iemand. Bekende voorbeelden zijn de internationale taal Esperanto, het Klingon uit Star Trek en de taal van de elfen uit The Lord of the Rings.

Dat is geen nieuwe trend — de vroegst bekende uitgevonden taal was van de hand van de middeleeuwse non Hildegard von Bingen — maar dankzij het internet kunnen zulke talen veel wijder worden verspreid.

Christine Schreyer, een taalkundige antropoloog aan de Okanagan-campus van de universiteit van British Columbia in Kelowna (Canada), heeft uitgevonden talen en de mensen die ze spreken bestudeerd, een onderwerp waarover ze schreef in het Jaaroverzicht antropologie van 2021. Maar Schreyer brengt nog een andere vaardigheid naar de tafel: ze maakt zelf talen en heeft al diverse talen uitgevonden voor de filmindustrie: de taal van Krypton voor Man of Steel, Eltariaans voor Power Rangers, Beama (Cro-Magnon) voor Alpha en Atlantisch voor Justice League van Zack Snyder.

Schreyer spreekt over haar ervaring in deze ongewone wereld en de praktische lessen die ze biedt aan mensen die bedreigde natuurlijke talen nieuw leven proberen in te blazen.

Wat deed je een esoterisch onderwerp als uitgevonden talen bestuderen?

Ik geef les in taalkundige antropologie, waarin ik mijn studenten de opdracht geef om nieuwe talen te maken naarmate ze over de elementen van talen leren. Toen ik dat begon te doen, kwam Avatar uit. De Na’vi-taal uit die film was heel populair destijds en werd vermeld in nieuwsberichten over mensen die de taal leerden, en dat bijzonder snel deden.

Mijn ander academisch onderzoek gaat over taalrevitalisatie bij inheemse of minderheidsgemeenschappen. Een van onze uitdagingen is dat het lang duurt eer mensen een nieuwe taal hebben geleerd. Ik wilde weten wat gemeenschappen met bedreigde talen konden leren van de groepen fans van uitgevonden talen om sneller talen te leren. Ik wilde te weten komen wie de sprekers van Na’vi waren en waarom en hoe ze deze specifieke taal leerden.

En?

Toen ik met sprekers van Na’vi sprak, vertelden velen dat ze fans van de film waren en daarom bij de community kwamen en er bleven. Ze vormen heel gastvrije gemeenschappen. Het heeft geen belang welk geslacht of welke kleur je hebt, al zijn mannen de meerderheid.

Maar een van de dingen die ik in het geval van Na’vi zag, was dat mensen bij de community kwamen omdat Avatar veel te maken had met milieurechten en rechten van inheemse bevolkingsgroepen. Deze milieu-idealen zijn een onderdeel van de taal en dat vonden ze aantrekkelijk. Dat is een van de redenen waarom sommigen de taal leerden.

Hoe zit het met andere uitgevonden talen?

De talen die het meest worden geleerd, zijn als internationale hulptaal bedoeld, zoals Esperanto, en worden door mensen over heel de wereld gedeeld ter promotie van eenheid en wereldvrede. Het moet een neutrale taal zijn die eenvoudig en gemakkelijk aan te leren is. Esperanto is al door miljoenen mensen gestudeerd. Dat kan onder meer op Duolingo!

De andere zijn talen van fans: Na’vi, Klingon uit Star Trek en Dothraki uit Game of Thrones zijn bijzonder populair. Er waren 300 sprekers van Na’vi toen ik ze in 2011 sprak — gaande van beginners tot vloeiende sprekers — maar ze beschouwden zich allemaal als deel van de gemeenschap. Er waren toen veel minder sprekers van Dothraki, misschien een twintigtal. En uit onderzoek blijkt dat er ongeveer 20 mensen zijn in de wereld die vloeiend Klingon spreken. Het hangt af van hoe populair een reeks op het moment zelf is. Als er een nieuw seizoen van Star Trek: Discovery uitkomt, dan zullen er weer meer mensen zijn die Klingon leren.

We zien dat zeker ook bij Na’vi. Het was van in het begin behoorlijk populair en er zijn nog altijd vaste mensen die Na’vi leren. En bij Avatar 2 dat er volgend jaar zou aankomen, zullen we waarschijnlijk een stijging van het aantal sprekers zien.

Hoe maak je zelf een taal?

Ik start zelf altijd met klanksystemen, omdat de voorgeschiedenis doorgaans al voor mij ontwikkeld is. We weten wie Superman is, we weten van welke planeet hij afkomstig is, en er zijn ook al enkele woorden, zoals Jor-El en Kal-el, Krypton. Ik begon met deze woorden en ontwikkelde een klanksysteem, de klanken van de Kryptonische taal. Daarop besloot ik hoe woorden worden samengevoegd en hoe ze in individuele onderdelen worden verdeeld, zoals achter- en voorvoegsels, die je vertellen of iets biologisch, technologisch, meervoud is… — al die stukjes.

Ik moest ook uitzoeken hoe zinnen werden gevormd en of zelfstandige naamwoorden na bijvoeglijke naamwoorden komen of bijvoeglijke naamwoorden na zelfstandige naamwoorden. En ik ontwikkelde onregelmatige wijzigingen aan de taal die een natuurlijke taal weerspiegelen. Zo hebben we in het Engels klanken die meer nasaal worden, waarbij de lucht in je neus komt waarop er een nasale klank tevoorschijn komt. Als je “beet” zegt en vervolgens “bean”, dan hoor je dat de klinker nasaal wordt in “bean”, omdat je je klaar maakt voor de N.

Vele natuurlijke talen kennen dit fenomeen, dus deed ik hetzelfde, waarbij klanken veranderen afhankelijk van of ze zich aan het einde van een woord bevonden dan wel of er nog een klank achter kwam. In Alpha, nog een film waar ik aan meewerkte, maakte ik een regionaal dialect. Ook al merken mensen het niet, het draagt bij aan de authenticiteit van de taal. Daar zijn heel wat filmproductiebedrijven in geïnteresseerd.

Dat lijkt me heel wat werk. Ik dacht dat productiebedrijven geïnteresseerd waren in de goedkoopste oplossing.

Dat is de manier van Star Wars! Star Wars kreeg kritiek omdat het gewoon willekeurige klanken maakt. Het is gebrabbel — er zit niets achter, louter klanken. Filmproducenten willen dat niet meer, omdat kijkers er veel meer op letten.

En daarom hou je je nu met films bezig — vertel ons hoe dat verliep.

Toen ik mijn onderzoek naar sprekers van Na’vi had voltooid, was er een krantenartikel over mij en mijn werk, en hoe het te maken had met bedreigde talen. Alex McDowell, de productieontwerper voor Man of Steel, las het toen hij van Chicago naar Vancouver vloog. Ze waren in het midden van de verfilming en ze wisten dat ze een taal van Krypton op de set wilden, maar ze hadden er niet aan gedacht er een echte taal voor te gebruiken. Zodra hij het artikel over Na’vi las, besefte hij dat hij gebrabbel zou hebben en dat dit niet goed was. Zodra hij landde, liet hij zijn assistent een mail naar me sturen en een week later was ik ter plaatse.

Zijn er andere redenen waarom mensen talen uitvinden?

De mensen die talen uitvinden zijn ontzettend divers. Er zijn mensen die talen beginnen uit te vinden wanneer ze 8 of 9 jaar oud zijn en hele werelden bouwen in hun verbeelding. Schrijver J.R.R. Tolkien was berucht voor het maken van talen waarna hij The Lord of the Rings schreef waarin hij zijn talen gebruikt. Er zijn mensen die de wereld op andere manieren willen zien. Mensen die een taal willen promoten om die te gebruiken in plaats van een koloniale taal, zoals Esperanto een taal voor de wereld moest zijn. Er zijn mensen als ik die ze maken voor de populaire cultuur, of er zijn mensen die ze maken om met taal te spelen, gewoon omdat ze echt gefascineerd zijn door taalkundige structuren. Sommige mensen proberen een taal te maken met louter werkwoorden. Sommige proberen bijvoeglijke naamwoorden te vermijden.

Een heel eenvoudige uitgevonden taal is Toki Pona. Het heeft 123 woorden. Het idee is dat je louter deze reeks woorden leert en alles wat je wil zeggen kunt doen door die 123 woorden te combineren. Er zijn ook heel complexe talen zoals Ithkuil, die zijn uitgevonden om de dubbelzinnigheid in heel wat echte talen te vermijden.

Engels bijvoorbeeld vermeldt niet hoe we iets weten. Als ik zeg dat het buiten koud is, hoe weet ik dat dan? Omdat ik het op mijn thermometer aflas? Voelde ik het aan mijn lichaam? Heeft iemand het me verteld? Sommige andere, natuurlijke talen maken een onderscheid met wat ‘bewijzen’ wordt genoemd. Je voegt iets aan het werkwoord toe wat aangeeft dat ik het weet omdat ik het aan mijn lichaam voelde. Navajo doet dit. Dit is wat enkele van deze uiterst precieze uitgevonden talen doen, op nog grotere schaal.

Je startte hier mee om inzichten te vinden die je op je andere academische werk, bedreigde talen, kon toepassen. Wat hebben verzonnen talen met bedreigde talen te maken?

Ik vind dat verzonnen talen bedreigde talen zijn. Bedreigde talen zijn talen die niet langer van generatie op generatie worden overgegeven. Er zijn weinig sprekers, de talen worden niet belangrijk geacht en ze hebben vaak geen schrift.

Ik was geïnteresseerd in de mensen van deze fangemeenschappen die talen bijzonder snel leren. Wat deden ze? Hoe leerden ze de talen? Vaak maakten leden van de community online woordenboeken, plaatsten ze lessen en deden ze andere innovatieve dingen om anderen te helpen bij hun taalstudie. Ik onderzocht hoe gemeenschappen van bedreigde talen het leerproces van deze fans konden overnemen.

Heb je iets nuttigs geleerd voor het behoud van bedreigde talen?

Toen ik bezig was met het onderzoek naar Na’vi, werkte ik ook met de Taku River Tlingit First Nation in British Columbia. We maakten een online databank om plaatsnamen in heel hun gebied te registreren en een ruimte te creëren voor mensen om die namen te leren. Een van de zaken die ik van de Na’vi-gemeenschap leerde, is dat het belangrijk is om over audiobestanden en beelden te beschikken, evenals een plaats waar mensen met elkaar kunnen praten, met een koppeling naar sociale media. En een welkomstwoord plaatsen bovenaan de website. Op het forum “Learn Na’vi” vind je “kaltxì” — wat ‘welkom in onze gemeenschap’ betekent. Heel wat van deze zaken kopieerden we naar de website met plaatsnamen van de Taku River Tlingit.

Welke verzonnen taal is het gemakkelijkst om aan te leren?

Goh! Deze die met opzet eenvoudig zijn opgesteld, zijn ongetwijfeld het gemakkelijkst. Denk maar aan Esperanto. Mensen beantwoordden die vraag ook vaak met Toki Pona.

Maar het hangt ervan af wie je bent. Als je een fan bent van Star Trek, dan heb je mogelijk de passie en gedrevenheid om Klingon te leren. Dus dat is dan mogelijk het gemakkelijkste voor jou, ook al is het een bijzonder moeilijke taal.

(bron: knowablemagazine.org)