Enkele maanden geleden stemde het Tsjechische parlement een wet waarmee vrouwen hun vervrouwelijkte familienamen mochten laten vallen. Dit leidde tot een nieuwe cultuuroorlog tussen liberalen en conservatieven.

Tot dusver werd het achtervoegsel -ova toegevoegd aan de familienaam van de echtgenoot, maar weldra hoeft dat niet meer.

Waar we in het Nederlands spreken over ‘Jan Peeters’ en ‘Marie Peeters’ (of Marie zelfs vaak haar eigen familienaam behoudt), spreken de Tsjechen over ‘Jan Novak’ en zijn vrouw ‘Jana Novakova’.

De Tsjechen gebruiken dat achtervoegsel ook voor buitenlanders. Zo had de Tsjechische pers het voortdurend over ene ‘Angela Merkelova’.

De motie om vrouwen de keuze te laten won het met een kleine meerderheid van 91 van 172 parlementsleden in het Lagerhuis, tijdens een groter debat over wijzigingen aan de wet betreffende identiteitskaarten.

Als de senaat de motie ook aanvaardt, dan worden de wijzigingen van kracht in januari 2022. De kans dat dit gebeurt is groot, want ook de Tsjechische minister van Binnenlandse Zaken staat erachter.

Dan kunnen alle vrouwen kiezen of ze het achtervoegsel ‘-ova’ aan de naam toevoegen wanneer ze trouwen en kunnen ook ouders kiezen of hun dochters dit achtervoegsel bij geboorte krijgen.

Maar nog vóór de definitieve beslissing zorgt het wetsvoorstel voor een nieuwe verdeling in het al gepolariseerde land. Traditionalisten en progressieven staan lijnrecht tegenover elkaar.

“De keuze van de familienaam is een heel persoonlijk recht, waarin de staat nu onnodig in tussenkomt”, zegt Helena Valkova, een wetgever van de heersende ANO-partij en grondlegger van de wijziging, in een debat in het parlement in 2019 toen het voorstel voor het eerst werd besproken.

Ondrej Profant, parlementslid voor de in de oppositie zittende Piratenpartij en de andere voorvechter van het wetsvoorstel in het parlement, zegt dat de voorgestelde wijziging van de wet louter een uitbreiding is van een recht dat sommige Tsjechische vrouwen al genieten.

“In een meertalige omgeving kan een familienaam met het achtervoegsel ‘-ova’ bijzonder onpraktisch zijn. Daar bestaan er vandaag al varianten van de vrouwelijke familienaam zonder het achtervoegsel”, zegt Profant.

Hij voegt eraan toe dat het Tsjechische vrouwen al meer dan tien jaar lang formeel toegestaan is om het achtervoegsel ‘-ova’ niet toe te voegen wanneer ze een niet-Tsjech huwen of kunnen bewijzen dat ze in het buitenland wonen.

Hierdoor “logen vele vrouwen [over het leven in het buitenland] zodat ze de ongewijzigde vorm konden behouden”, zegt Profant, en de voorgestelde wijziging van de wet geeft het recht op keuze ‘onvoorwaardelijk aan alle vrouwen’.

Wat zijn de argumenten tegen deze wijziging?

Niet iedereen ziet het zo. Sinds de twee politici, Valkova en Profant, het wetsvoorstel in 2019 in het parlement brachten om de wet te wijzigen – hoewel het debat erover al tientallen jaren lang aan de gang was – kwam er heel wat aangehouden verzet. Het leverde een breuk op tussen traditie en moderniteit, tussen provincialisme en globalisatie.

Voor vele taalkundigen betekent het verwijderen van het achtervoegsel van de familienaam een grote complicatie van de ingewikkelde grammatica en verbuigingen in de Tsjechische taal, waarin de verschillende achtervoegsels bij zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden en werkwoorden essentieel zijn om in zinnen een verschil te maken tussen mensen.

De prominente taalkundige Karel Oliva zegt dat vrouwen in het burgerlijke leven het achtervoegsel moeten kunnen laten vallen, maar waarschuwde tegelijkertijd dat het gevaarlijk zou zijn voor de Tsjechische taal, mocht deze regel een formele wet worden.

In een recent interview met de lokale pers verklaart hij dat het een onderdeel was van de globalisatietrend maar ook een vervreemding was van de Tsjechische traditie.

Hij voegt eraan toe dat de politici die voorstander zijn van de wijziging “het Tsjechisch misschien beschouwen als een vreemd overblijfsel van het verleden in deze wereld en er op een of andere manier komaf mee willen maken”.

Zelfs voorstanders van de wijzigingen merken op dat het voor de Tsjechische taal enkele problemen zal opleveren.

Profant van de Piratenpartij zegt: “De vrees bestaat dat sommige zinnen zonder het verplichte achtervoegsel niet meer goed zullen worden begrepen.”

Gebruiken buurlanden de achtervoegsels?

Het eveneens Slavischsprekende Polen ondernam enkele jaren geleden soortgelijke stappen en “bewijst dat zo’n probleem in de praktijk niet vaak voorkomt en gemakkelijk kan worden opgelost door de juiste taal te gebruiken, zoals de voornaam of een aanspreking samen met een familienaam”.

Doorgaans worden de equivalenten van ‘de heer’ of ‘mevrouw’ niet in het dagelijkse Tsjechische taalgebruik gebruikt, omdat het achtervoegsel het geslacht van de persoon aangeeft.

In het naburige Slovakije – dat in 1993 uit Tsjechoslovakije trad en een taal heeft die heel dicht bij het Tsjechisch aanleunt – kunnen vrouwen al diverse jaren lang kiezen of ze het achtervoegsel ‘-ova’ gebruiken of niet.

Waarom het Tsjechië zo veel meer tijd heeft gekost dan andere Slavischsprekende talen, is voor discussie vatbaar.

“De Tsjechische samenleving is behoorkijk seksistisch”, zegt Jana Valdrova, een expert in gendertaalkunde en auteur van boeken over gendergelijkheid. “De taalkundige discriminatie van vrouwen is een externe manifestatie van discriminatie van vrouwen in het gerecht en op de arbeidsmarkt.”

Buitenlandse kranten die over het probleem schrijven, beschouwen het altijd als een voorbeeld van seksisme in de Tsjechische Republiek.

In 2009 werd Zuzana Kocumova, een Olympische crosscountry-skiester, als presentatrice van een sportprogramma ontslagen nadat kijkers hadden geklaagd over haar hardnekkige weigering om het achtervoegsel ‘-ova’ te gebruiken wanneer ze het over buitenlandse deelneemsters had.

Welke geschiedenis hebben de achtervoegsels bij familienamen in Tsjechië?

Volgens Valdrova gaat de voorgestelde hervorming niet in tegen de Tsjechische traditie, maar keert ze terug naar een traditie van vóór 1945. Pas sinds dat jaar waren Tsjechische vrouwen verplicht om een achtervoegsel aan hun familienaam toe te voegen.

Tot 1945 was Tsjechoslovakije een meertalig land met een groot aantal Duitstaligen in het westen en Hongaarssprekenden in het oosten. Deze niet-Tsjechische en niet-Slavische sprekers werden niet gedwongen om het achtervoegsel ‘-ova’ aan familienamen van vrouwen toe te voegen.

Na de oorlog wilden de Tsjechische leiders van de Duitstaligen af omdat die de bezetting door de Nazi’s vóór de oorlog hadden aanvaard. Edvard Benes, de Tsjechische leider, riep op tot een ‘eindoplossing van het Duitse vraagstuk’.

Meer dan twee miljoen Duitstaligen werden uitgewezen naar West- en Oost-Duitsland, waarbij wreedheden werden begaan. Vervolgens spande de communistische regering zich vanaf 1948 nog meer in om het land te ‘vertsjechen’.

“Namen kregen Tsjechische vormen en het verplichte ‘-ova’ in vrouwelijke familienamen werd ingevoerd”, zegt Valdrova. “Het was een onderdeel van de vernedering van Duitse mensen die om een of andere reden niet waren uitgewezen”, zoals honderdduizenden Duitssprekende vrouwen die Tsjechische echtgenoten hadden.

Niettemin noemen sommige conservatieve en extreemrechtse politici de recentste voorgestelde wijzigingen nog maar eens een poging van een linkse of ‘Marxistische’ groepering om de Tsjechische cultuur te hervormen. Die extreemrechtse kritiek is dagelijkse kost voor de liberale Piratenpartij. Daarin wordt ook gewaarschuwd voor de risico’s van politici die zich met taal inlaten.

Hoe past dit debat in de aankomende Tsjechische verkiezingen?

Profant zegt dat het probleem een politieke kwestie is geworden en dat zijn gezamenlijke voorstel voor de wettelijke wijziging een ‘grote golf van weerstand’ kent, vooral bij mensen met ‘heel conservatieve’ argumenten.

Dat gezegd zijnde, is de motie voor het parlement gebracht door de ANO-partij in de meerderheid en de Piratenpartij in de oppositie, met steun van enkele sociaaldemocraten en parlementsleden uit diverse centrumrechtse partijen.

Maar het huidige debat vloeit voort uit de grote tweespalt in de Tsjechische politiek rond de algemene verkiezingen van volgende maand.

Sinds december kennen de liberale Piratenpartij en hun nieuwe coalitiepartner, de partij van Burgemeesters en Onafhankelijken (STAN), diverse procentpunten voorsprong op de rest in de opiniepeilingen.

De twee regeringspartijen, de ANO-partij van eerste minister Andrej Babis en de sociaaldemocraten, zijn er sinds het begin van de COVID-19-pandemie op achteruitgegaan. De Tsjechische Republiek was op een bepaald ogenblik het zwaarst door het virus getroffen land in de wereld.

Diverse recente peilingen plaatsen de sociaaldemocraten rond 3-4%, een nooit gezien dieptepunt, terwijl de communistische partij van Bohemen en Moravië, die de regering in het parlement informeel steunt, naar verwachting ook zetels zal verliezen.

Dat kan de weg vrijmaken voor de coalitie van Piraten en Burgemeesters om na de algemene verkiezingen in oktober een regering te vormen met de steun van de centrum- of centrumrechtse partijen.

Anderzijds kan het de ANO-partij van Babis dwingen om nieuwe partners te zoeken. De geruchten gaan dat hij bereid zou zijn een informele alliantie te vormen met de extreemrechtse Partij voor Vrijheid en Directe Democratie (SPD), die in de peilingen op tien procent staat.

De Tsjechische politiek raakt zo steeds meer gepolariseerd met taalkundigen midden in de arena van de nieuwe cultuuroorlog tussen liberalen en conservatieven.

De Tsjechische bevolking zelf heeft volgens dezelfde peilingen tegenstrijdige gevoelens over de taalkundige verandering.

Volgens een vaak vernoemde peiling uit einde 2019 van lokaal opiniebureau STEM/MARK wil 64 procent van de mannen en 57 procent van de vrouwen het achtervoegsel behouden. Slechts 33 procent is van mening dat vrouwen de keuze moeten hebben. Slechts 7% wilde het helemaal afschaffen. Uit het onderzoek bleek dat de meerderheid de vrouwelijke familienaam niet uit traditie wilde behouden, maar omdat het de administratieve zaken veel eenvoudiger zou maken.

Zelfs als de wijzigingen begin volgend jaar worden doorgevoerd, lijkt het weinig waarschijnlijk dat het debat zal verstommen over de vraag of vrouwelijke achtervoegsels als taalkundige traditie de moeite waard zijn om te behouden in een geglobaliseerde wereld dan wel een teken zijn van inherent seksisme in de Tsjechische maatschappij.

(bron: Euronews.com)

PS Voor wie liever ‘Slowakije’ had gelezen, zowel ‘Slovakije’ als ‘Slowakije’ zijn correct, maar in Vlaanderen wordt ‘Slovakije’ verkozen.