Mocht je op een of andere manier zo’n 130.000 jaar terug in de tijd kunnen reizen en per ongeluk op een neanderthaler stoten, dan zou je hem kunnen vertellen over de grootste uitvindingen van de mensheid, zoals spinazietaart of TikTok. De neanderthaler heeft dan uiteraard geen idee van wat je aan het zeggen bent, maar hij hoort je wel perfect en hoort goed de stemloze medeklinkers ‘t’, ‘k’ en ‘s’, die in vele moderne talen voorkomen.

Een groep wetenschappers heeft het buiten- en middenoor van neanderthalers gereconstrueerd en ze besloten dat die de wereld net zo hoorden als wij. Hun studie werd onlangs gepubliceerd in Nature Ecology & Evolution. Daaruit bleek dat neanderthalers het anatomisch vermogen hadden om een soortgelijk geluidbereik waar te nemen als de moderne mens, inclusief de bovenste spraakfrequenties waarin heel wat medeklinkers vallen.

De auteurs zijn van mening dat de gevolgen van dit onderzoek veel verder strekken dan het oor alleen. Inzichten in hoe neanderthalers hoorden, kunnen informatie verstrekken over een van de meest besproken en onopgeloste vragen over deze oude hominiden: spraken de neanderthalers?

Horen en spreken hangen in het dierenrijk vaak samen. Dat zegt Dan Dediu, een taalwetenschapper aan de Franse Lumière universiteit in Lyon, die weliswaar niet betrokken was bij het onderzoek. “Het zou voor een dier zinloos zijn om een frequentie te produceren die de soortgenoten niet kunnen horen”, zegt hij.

“Het onderzoek levert nieuwe bewijzen voor het feit dat neanderthalers waarschijnlijk een soort herkenbare gesproken taal hadden”, zegt Sverker Johansson, een onderzoeker aan de universiteit van Dalarna die niet bij het onderzoek betrokken was. “Het is positief om nieuwe bevestigingen te vinden die aangeven dat neanderthalers echt konden spreken”, schreef dr. Johansson in een e-mail.

Al tientallen jaren is de discussie gebaseerd op één enkel been van een neanderthaler: het paardenhoefvormige tongbeen, dat belangrijk is voor spraak. Het tongbeen, dat in het aanzetstuk zit, is klein en breekbaar en is met geen enkel ander been verbonden. Het enige volledige tongbeen van een neanderthaler is afkomstig van een skelet dat in de jaren 1980 in Israël is opgegraven. Het lijkt treffend op een menselijk tongbeen en daarom probeerde men het strottenhoofd en aanzetstuk van een neanderthaler te reconstrueren.

Maar het is moeilijk om overtuigende conclusies te trekken uit één enkel tongbeen, laat staan van een dat van een skelet komt en niet langer verbonden is met weefsel. “Er zijn niet echt veel bewaarde tongen van neanderthalers”, zei Anna Goldfield, een antropologe en presentator van de podcast “The Dirt”.

Daarom veranderden sommige wetenschappers van aanpak. Twintig jaar geleden had Ignacio Martínez, een paleontoloog aan de universiteit van Alcalá in Spanje en een auteur van het onderzoek, een vreemd idee: de evolutie van taal bestuderen door het gehoor bij vroege mensen te reconstrueren.

“Het was een onbesuisd maar ook briljant idee”, zei Rolf Quam, een paleoantropoloog aan de universiteit van Binghamton en een auteur van het onderzoek. Hij werkte toen als postdoctoraal student samen met dr. Martínez. De onderzoekers wisten niet of ze het oor van een neanderthaler zouden kunnen reconstrueren — dat had nog niemand eerder gedaan — maar besteedden de volgende twintig jaar aan het ontwikkelen, testen en opnieuw testen van oormodellen.

In het nieuwe onderzoek gebruikten de onderzoekers CT-scans in hoge resolutie van oorstructuren in vijf neanderthalers, tien moderne homo sapiens en negen vroege hominiden van Sima de los Huesos, een archeologische site in wat nu Spanje is, en die vóór de neanderthalers leefden.

Het team maakte 3D-modellen van deze oorstructuren en verrichtte metingen via een softwaremodel om de geluidsoverdracht te meten. Dat model beschrijft de manier waarop geluidsenergie uit de omgeving in het gehoorkanaal terechtkomt en verder gaat tot aan het slakkenhuis — kortom, hoeveel van de geluidsenergie in je binnenoor terechtkomt.

De onderzoekers gebruikten deze meetmethode om de gebruikte bandbreedte te berekenen die het frequentiebereik weerspiegelt waarin ten minste 90 procent van de geluidsenergie het binnenoor bereikt — de sweet spot van het gehoor. Deze sweet spot is het bereik waarin we het beste kunnen horen, waarin onze oren het meest op geluid zijn afgestemd.

Uit het onderzoek bleek dat de sweet spot van het oor van een neanderthaler eerder in de buurt van de frequenties 3 tot 5 kHz lag, die specifiek dienen voor de productie van medeklinkers. De onderzoekers zijn van mening dat deze optimalisatie voor medeklinkers een belangrijk teken kan zijn dat neanderthalers over een mondelinge taal beschikten.

“Het gebruik van medeklinkers onderscheidt menselijke taal van zoogdiercommunicatie, die nagenoeg volledig uit klinkers bestaat”, zei Dr. Quam, “zoals gegrom, gehuil, gepiep.”

Meer nog, uit het onderzoek bleek dat de sweet spot van de neanderthaler dezelfde was als die van het menselijke oor, terwijl de vroege hominiden van Sima de los Huesos een gehoorbereik hadden dat ergens lag tussen die van chimpansees en de moderne mens.

Volgens de berekeningen van de onderzoekers waren neanderthalers hoogstwaarschijnlijk in staat om stemloze medeklinkers te horen die zonder stembanden werden geuit. Dit zijn onder meer stemloze plofklanken als ‘t’ en ‘k’, en stemloze fricatieven als ‘f’, ‘s’ en ‘th’. Stemloze medeklinkers kunnen niet luid in een omgeving worden voortgebracht — probeer maar eens “ththth” of “sssss” te roepen — wat erop kan wijzen dat deze medeklinkers werden gebruikt voor nabije communicatie tussen leden van dezelfde soort.

Hoewel neanderthalers over de juiste anatomie beschikten om menselijke spraak voort te brengen, geven de auteurs toe dat het fysieke vermogen van neanderthalers niet betekent dat ze ook over het mentale vermogen of over de kennis beschikten die voor mensentaal vereist is.

“Spraak is niet nodig voor taal”, zei Robert Berwick, een computertaalkundige aan het Massachusetts Institute of Technology, die niet bij de studie betrokken was. Dr. Berwick was niet overtuigd van de interpretatie van de auteurs over wat het gereconstrueerde oor vertelt over de communicatie van neanderthalers; volgens hem houdt de sweet spot van de neanderthalers niet in dat ze in staat waren om een taal te spreken. “Als we waren geëvolueerd met anders gevormde oren, dan hadden we eenvoudigweg gebruikgemaakt van de contrasten die we nog konden waarnemen”, zei hij.

Ondanks alle extra bewijs hebben we mogelijk nooit een antwoord op de vraag of neanderthalers konden spreken. “Er zijn geen neanderthalers meer over om te spreken”, zei dr. Goldfield.

Uit diverse recente ontdekkingen over de aard van het leven van neanderthalers blijkt duidelijk dat ze zich symbolisch gedroegen, juwelen droegen, grottenkunst maakten en hun doden begroeven. Daarom kijken we naar neanderthalers al lang niet meer als primitieve bruten, een mythe die deels op een racistische ideologie gebaseerd is.

Volgens dr. Dediu dachten wetenschappers lange tijd dat er een ‘sprong’ was die moderne mensen van de rest van de biologische wereld scheidde, zoals kennis en taal. “Maar neanderthalers waren mogelijk net zo menselijk als wij, alleen op een andere manier.”

Het opvallendste bewijs van de binnenwereld van neanderthalers is te vinden achterin de Bruniquel-grot in Frankrijk, waar archeologen twee concentrische ringen gebroken stalagmieten, vuursporen en verbrande beenderen vonden. De stalagmieten waren 176.500 jaar geleden afgebroken, toen neanderthalers de enige mensen in het gebied waren.

De opzettelijkheid van die daad doet vermoeden dat de site op een of andere manier speciaal was voor de neanderthalers. “Ik ben een empiricus en wil geen zaken veronderstellen die niet door bewijs worden ondersteund, maar ik kan me niet voorstellen dat ze geen gesproken taal hadden”, zei dr. Goldfield.

Toen dr. Quam neanderthalers begon te bestuderen, onderzocht hij fossielen van oorbeentjes in musea en mat ze handmatig met een passer; enkelen van de neanderthalers in deze studie kwam hij jaren geleden voor het eerst tegen in Frankrijk en Israël. Via CT-scans kunnen we nu de fossielen op een dieper niveau onderzoeken, maar volgens dr. Quam helpt het om fossielen te zien zoals ze zijn in de voortdurende zoektocht naar hoe neanderthalers mogelijk spraken.