Je kunt je moedertaal verliezen, ook als volwassene. Maar hoe en waarom dit gebeurt, is complex en tegenintuïtief.

De meeste migranten die lange tijd in het buitenland verblijven, weten wat het is om een niet zo vlotte moedertaalspreker meer te zijn. Het proces is duidelijk: hoe langer je wegblijft, hoe meer je taal eronder lijdt. Maar zo vanzelfsprekend is het niet.

Nu blijkt immers dat hoe lang je weg bent er niet altijd toe doet. Wel kan omgaan met andere moedertaalsprekers in het buitenland de kennis van je eigen moedertaal aanzienlijke schade toebrengen. En emotionele factoren zoals trauma kunnen nog de grootste factor vormen.

Het zijn ook lang niet alleen de mensen die lange tijd in het buitenland verblijven die getroffen worden, maar in zekere mate iedereen die een tweede taal leert.

“Zodra je een andere taal leert, strijden de twee systemen met elkaar”, zegt Monika Schmid, taalkundige aan de universiteit van Essex.

Schmid is een toonaangevende onderzoeker naar taalverloop, een groeiend onderzoeksdomein dat nagaat waarom we onze moedertaal verliezen. Bij kinderen is het fenomeen gemakkelijker te verklaren omdat hun hersenen in het algemeen flexibeler zijn en zich makkelijker aan passen. Tot de leeftijd van 12 jaar zijn onze taalvaardigheden gevoelig voor verandering. Uit onderzoeken naar internationaal geadopteerden blijkt dat zelfs negenjarigen hun eerste taal volledig kunnen vergeten wanneer ze hun vaderland verlaten.

Oudere mensen verliezen hun moedertaal eerder na traumatische gebeurtenissen. Maar volwassenen verliezen maar zelden hun eerste taal, behalve in extreme omstandigheden.

Zo analyseerde Schmid het Duits van oudere Duits-Joodse oorlogsvluchtelingen in het VK en de VS. De belangrijkste factor die hun taalvaardigheden beïnvloedde was niet hoe lang ze in het buitenland verbleven of hoe oud ze waren toen ze verhuisden. Het was hoeveel trauma ze hadden ervaren als slachtoffers van nazivervolging. Wie het land aan het begin van het regime had verlaten, vóór de ergste wreedheden, sprak doorgaans beter Duits – ook al verbleven ze al veel langer in het buitenland. Wie later vertrok, na de kristalnacht van 1938, sprak nog moeilijk of helemaal geen Duits meer.

“Dat was duidelijk het gevolg van dit trauma”, zegt Schmid. Hoewel Duits de taal was van hun kindertijd, thuis en familie, was het ook de taal van pijnlijke herinneringen. De meest getraumatiseerde vluchtelingen hadden ze verdrongen. Eén van hen zei: “Duitsland heeft me verraden. Amerika is mijn land en Engels is mijn taal.”

Verandering van taal

Een dergelijk dramatisch verlies van taal is uitzonderlijk. Bij de meeste migranten leeft de moedertaal min of meer naast de nieuwe taal. Hoe goed die eerste taal wordt onderhouden hangt in grote mate af van aangeboren talent: wie in het algemeen goed is in taal, behoudt doorgaans beter zijn moedertaal, ongeacht hoe lang hij al in het buitenland woont.

Maar een vloeiende moedertaal hangt ook sterk samen met hoe onze hersenen met verschillende talen omgaan. “Het fundamentele verschil tussen eentalige en tweetalige hersenen is dat wanneer je tweetalig wordt, je een soort controlemodule moet toevoegen waarmee je kunt overschakelen”, zegt Schmid.

Ze geeft twee voorbeelden. Wanneer ze kijkt naar de tafel voor haar, kunnen haar hersenen kiezen uit twee woorden, het Engelse ‘desk’ en het Duitse ‘Schreibtisch’ (Schmid is een Duitse). In een Engelse context onderdrukken haar hersenen ‘Schreibtisch’ en selecteren ze ‘desk’, en vice versa. Als dit controlemechanisme zwak is, kan de spreker het moeilijk hebben om het juiste woord te vinden of schakelt hij snel over naar de tweede taal.

Mengen met andere moedertaalsprekers kan de zaken nog bemoeilijken omdat er weinig redenen zijn om zich tot één taal te beperken als je weet dat beide zullen worden begrepen. Het resultaat is vaak een taalkundige hybride.

In Londen, een van de meest meertalige steden ter wereld, komt deze soort hybride zo vaak voor dat ze bijna als een stadsdialect overkomt. Er worden meer dan 300 talen gesproken en meer dan 20 procent van de inwoners van Londen spreken een andere moedertaal dan het Engels. Als je op een zondag in de parken van Noord-Londen wandelt hoor je er makkelijk een tiental, van Pools tot Koreaans, allemaal in verschillende mate vermengd met Engels.

Op een picnicdeken babbelen twee geliefden in het Italiaans. Plots schrikt één van hen op en roept: “I forgot to close la finestra!”

Op een speelplein eten drie vrouwen snacks en praten tegen elkaar in het Arabisch. Een kleine jongen loopt in hun richting en roept in het Engels: “Abdullah is gemeen tegen mij!” “Listen…” begint zijn moeder in het Engels, maar dan schakelt ze over in het Arabisch.

Schakelen is uiteraard niet hetzelfde als vergeten. Maar Schmid stelt dat dit informele heen en weer schakelen het je hersenen na verloop van tijd moeilijker maken om het wanneer nodig bij één taal te houden: “Je bevindt je in een versnelde spiraal van taalverandering.”

Vrij spreken

Laura Dominguez, een taalkundige aan de universiteit van Southampton, ontdekte iets soortgelijks toen ze twee groepen langetermijnmigranten vergeleek: Spanjaarden in het VK en Cubanen in de VS. De Spanjaarden leefden op verschillende plaatsen in het VK en spraken meestal Engels. De Cubanen leefden allemaal in Miami, een stad met een grote Latijns-Amerikaanse gemeenschap, en spraken voortdurend Spaans.

“Alle Spaanse sprekers in het VK zeiden uiteraard ‘O, ik vergeet woorden.’ Dit vertellen de mensen je meestal: ‘Ik vind moeilijk het juiste woord, vooral wanneer ik woordenschat gebruik die ik voor mijn job heb geleerd’ ”, zegt Dominguez. Als een Spaanse die het grootste deel van haar leven in het buitenland verbleef, herkent ze die moeilijkheid. Ze vertelt me: “Als ik dit gesprek in het Spaans zou moeten voeren met een Spaans persoon, dan zou me dat waarschijnlijk niet lukken.”

Maar toen ze de taal van haar proefpersonen verder analyseerde, ontdekte ze een verrassend verschil. De geïsoleerde Spanjaarden hadden hun onderliggende grammatica perfect behouden. Maar de Cubanen – die hun moedertaal voortdurend spraken – hadden bepaalde kenmerken van hun taal verloren. De belangrijkste factor was niet de invloed van het Engels, maar van de andere varianten van Spaans in Miami. Met andere woorden, de Cubanen waren begonnen meer te spreken als Colombianen of Mexicanen.

Toen Dominguez na haar verblijf in de VS, waar ze veel Mexicaanse vrienden had, naar Spanje terugkeerde, zeiden haar vrienden thuis dat ze nu wat Mexicaans klonk. Haar theorie zegt dat hoe meer vertrouwd een andere taal of ander dialect is, hoe groter de kans dat die onze moedertaal verandert.

Ze beschouwt dit aanpassingsvermogen als iets wat we moeten vieren – een bewijs van de inventiviteit van mensen.

“Verloop van taal is niet slecht. Het is een natuurlijk proces”, zegt ze. “Deze mensen hebben hun grammatica aangepast aan hun nieuwe realiteit … Wat ons in staat stelt om talen te leren, zorgt er ook voor dat we deze veranderingen kunnen doorvoeren.”

Het is goed dat we van een taalkundige te horen krijgen dat er niet zo iets is als slecht zijn in je eigen taal. En het verloop van de moedertaal is omkeerbaar, toch bij volwassenen: een reis naar huis helpt meestal. Maar voor velen onder ons hangt onze moedertaal vast aan onze diepere identiteit, onze herinneringen en zelfbewustzijn. Hoe meer dat het geval is, hoe beter je aan je moedertaal zult vasthouden.

(bron: BBC)