We horen heel wat tragische verhalen over inheemse talen die verdwijnen omdat hun laatste sprekers uitsterven, samen met de symbolische en sociale werelden die in die talen vervat zitten, tenzij ze door geschiedkundigen worden vastgelegd (of teruggevonden) en in musea worden gearchiveerd. Deze triestige maar noodzakelijke verhalen verhullen soms de miljoenen sprekers van inheemse talen over de hele wereld die verwaarloosd worden.

De toestand is aan het veranderen. De Verenigde Naties riepen 2019 uit tot het Jaar van de Inheemse Talen, niet alleen om mensen bewust te maken van het verlies van taaldiversiteit, maar ook om de taalkundige rijkdom van onze wereld in de schijnwerpers te plaatsen. Volgens een rapport uit 2015 (World Bank report) worden er alleen al in Latijns-Amerika 560 verschillende talen gesproken.

De Zuid-Amerikaanse taal Quechua – ooit de belangrijkste taal van het Inkarijk – heeft het grootst aantal sprekers: 8 miljoen in het Andesgebied, met 4 miljoen van die sprekers in Peru. Maar ondanks het verbreide gebruik, wordt Quechua door UNESCO als bedreigd beschouwd. Dat komt vooral omdat de Peruviaanse regering tot voor kort maar weinig beleid voerde rond taalbehoud.

In 2016 startte TV Perú een dagelijkse nieuwsuitzending in het Quechua: Ñuqanchik, ofwel ‘iedereen van ons’ en in Cusco wordt de taal nu ook in enkele scholen onderwezen. En nu heeft Peruviaans wetenschapper Roxana Quispe Collantes geschiedenis geschreven door als eerste haar in het Quechua geschreven doctoraatthesis te verdedigen aan de 468 jaar oude universiteit van San Marco. In haar thesis onderzoekt ze de Quechuaanse poëzie van twintigste-eeuwse schrijver Alencastre Gutiérrez.

Collantes besteedde zeven jaar aan het reizen naar afgelegen bergdorpen om de woorden en zinnen te controleren die in de werken van Gutiérrez zijn gebruikt en begon de voorstelling van haar thesis met een traditionele dankceremonie. De jury stelde haar gedurende twee uur vragen in het Quechua.

De thesis is niet alleen een persoonlijk succes voor Collantes, die in het Quechua opgroeide met haar ouders en grootouders in het Acomayo-district van Cusco, maar is ook een stap voorwaarts voor de ondersteuning van inheemse talen en culturen, en de erkenning van Quechua in het bijzonder. Ook onze taal bevat woorden uit het Quechua – denk maar aan poema, condor, lama en alpaca.

Maar ondanks de vele sprekers kun je Quechua nagenoeg nooit op nationale televisie of radio horen. De sprekers van Quechua, ongeveer 13% van de Peruanen, vinden we vooral terug bij de armen die geen toegang hebben tot de gezondheidsdiensten. Het stigma dat aan de taal hing, was lange tijd synoniem voor discriminatie en sociale verwerping.

Het werk van Collantes is misschien minder toegankelijk voor de gemiddelde spreker van Quechua dan het televisienieuws, maar ze hoopt dat het de taal aanvaardbaarder zal maken. “Ik hoop dat mijn voorbeeld de taal nieuw leven zal inblazen en jonge mensen, vooral jonge vrouwen, zal inspireren om mijn voorbeeld te volgen”, zegt ze. “Mijn grootste wens is dat Quechua opnieuw een noodzaak wordt. We kunnen het alleen nieuw leven inblazen door het te spreken.”

Misschien is het deels dankzij haar grote inspanningen dat UNESCO het Quechua van zijn lijst met 2860 bedreigde talen kan schrappen.

In deze nieuwsuitzending legt Collantes uit waarom het een privilege is om Quechua te spreken: